Według podejścia poznawczego, człowiek jest kształtowany poprzez informacje, które pochodzą z dwóch źródeł: wewnętrznego i zewnętrznego. Informacje zewnętrzne to te informacje, które docierają do osoby uczącej się z szeroko pojętego środowiska, w tym również ze środków masowego oddziaływania. Media pełnią więc funkcję narzędzi poznawczych dla użytkowników, którzy chcą się czegoś dowiedzieć, nauczyć, zapamiętać, poznać itp. W myśl definicji J. S. Derry’ego, narzędzia poznawcze to urządzenia zarówno umysłowe, jak i obliczeniowe, które wspomagają, prowadzą i rozszerzają procesy myślowe ich użytkowników.

Wartości edukacyjne i poznawcze mediów

Narzędzia te przydatne są do angażowania uczących się w znaczące procesy poznawcze, które są pomocne w konstruowaniu wiedzy. Z kolei R. Pea definiuje narzędzia poznawcze jako każde medium, które pomaga przekroczyć ograniczenia umysłu, np. pamięci, w procesach myślenia, uczenia się i rozwiązywania problemów. Biorąc pod uwagę kryteria zaproponowane przez J. S. Derry’ego oraz R. Pea można powiedzieć, że narzędzia poznawcze mają za zadanie wspierać procesy poznawcze uczącego się.
Media są czymś więcej niż tylko nośnikiem komunikatów, są też narzędziami jakimi dysponujemy w poznawaniu rzeczywistości. Ponadto media stanowią atrakcyjne i popularne źródło wiedzy. We współczesnym świecie to właśnie media wywierają coraz większy wpływ na życie społeczne – zmieniają jego styl, system wartości i wzorce zachowań. Młodzi ludzie poznają świat przez pryzmat elektronicznych urządzeń: komputerów, telefonów komórkowych, konsol do gier, odtwarzaczy mp3. Niejednokrotnie operują nimi symultanicznie, słuchając muzyki, surfując po Internecie, rozmawiając przez komunikator i grając w grę online. Obecnie media zawładnęły też edukacją współczesnej młodzieży. One to tworzą modele życia, lansują wartości, kształtują wrażliwość na sprawy świata i ludzi. Środki te wzmacniają także motywację uczenia się, wzbogacają zakres spostrzeżeń, uczą refleksji, ułatwiają zrozumienie świata – wywierają więc wpływ zarówno kształcący jak i wychowawczy.
Idea wspomagania nauczania środkami dydaktycznymi sięga tak daleko, jak tylko zaczęto organizować świadomie procesy edukacyjne. Na przestrzeni dziejów przypisywano jednak mediom różne miejsce i funkcje w procesach kształcenia i w związku z tym powstawały też różne koncepcje ich stosowania. Nowy etap kształcenia zapoczątkowany został wraz z pojawieniem się technicznych środków dydaktycznych, technik audiowizualnych i środków masowego przekazu. Zainteresowanie mediami w edukacji ożywiło się wraz z szybkim rozwojem komputera, a wraz z nim nowych technologii informatycznych i sieciowych, a przede wszystkim sieci Internet. Multimedialny i interaktywny charakter tych mediów ujawnił ich ogromny potencjał dydaktyczny i wychowawczy.
Elektroniczne media stanowią ważną część dzisiejszego środowiska wychowawczego. Wraz z ich ekspansją w teraźniejszość coraz wyraźniejszy stał się problem edukacji w zakresie ich odbioru. W rezultacie licznych dyskusji i poszukiwań wykrystalizowała się szersza formuła naukowa, której płaszczyzną stała się edukacja medialna. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. w wyniku coraz wyraźniejszego tworzenia się społeczeństwa informacyjnego, pojawiła się potrzeba przekształcenia edukacji medialnej w naukę obejmującą procesy przetwarzania informacji. W efekcie powrócono do pedagogiki medialnej, która miała w polskiej myśli pedagogicznej długa tradycję. Pedagogika medialna zajmuje się badaniem oddziaływania mediów na człowieka oraz ich zastosowaniami edukacyjnymi. Najogólniej cele pedagogiki i edukacji medialnej można podzielić na technologiczne i kulturowe. Ściśle z nimi związane są dwa nurty pedagogiki medialnej: media w nauczaniu i media w wychowaniu. Worem niemieckiej pedagogiki medialnej, pierwszy obszar – media w wychowaniu obejmuje badanie różnych aspektów wpływu mediów na procesy wychowania we wszystkich obszarach edukacji, a także poza szkołą. Drugi obszar – media w nauczaniu – obejmuje badania nad procesem kształcenia, podejmując problemy związane z procesem uczenia się człowieka za pomocą mediów oraz wpływem procesu komunikowania na uczenie się.

Dostęp do mediów i multimediów wśród dzieci i młodzieży jest zróżnicowany ze względu na płeć. Młodzi ludzie rozmawiają ze sobą o obejrzanych programach telewizyjnych, usłyszanych utworach muzycznych, poznanych grach komputerowych czy informacjach znalezionych na stronach www. Konsekwencją zróżnicowania zainteresowań chłopców i dziewcząt jest preferowanie przez nich innego typu mediów. Chłopcy preferują programy sportowe oraz takie, w których występuje konkurencja między uczestnikami, rywalizacja, nieoczekiwane zdarzenia oraz dynamiczne filmy akcji i podobnie zaprojektowane gry komputerowe. Dziewczęta są zainteresowane programami, w których dominuje narracja dotycząca losów ludzkich, częściej czytają książki i ilustrowane czasopisma oraz słuchają muzyki. Dziewczęta chętniej też rozmawiają przez telefon i wykorzystują pocztę elektroniczną. Chłopcy natomiast są entuzjastami komputerów, ich możliwości informacyjnych i komunikacyjnych oraz użytkowanych gier komputerowych – ponad połowa chłopców chętnie zostaje w domu, aby zajmować się grami komputerowymi.
Telewizja, komputer i Internet są współcześnie najbardziej masowo oddziaływującym środkiem masowego przekazu. Odpowiednio ukierunkowane pomagają poszerzać wiadomości, rozwijać zainteresowania, pobudzać ciekawość i wyobraźnię, uczyć, bawić i wychowywać. Telewizja zajmuje dominujące miejsce wśród innych sposobów wykorzystania czasu wolnego przez dzieci wiejskie i miejskie. Dzieci oglądają telewizję codziennie, systematycznie, o różnej porze dnia. Oglądają różne programy, adresowane nie tylko do nich, ale również do ludzi dorosłych. Najczęściej są to filmy fabularne, programy przyrodnicze, sportowe, rozrywkowe, teleturnieje. Chociaż wśród swoich zainteresowań młodzież rzadko wymienia zagadnienia społeczno-gospodarcze, to jednak poświęca uwagę również sprawom publicznym.
Telewizyjne programy informacyjne śledzi około 20% badanych.

Różne są teorie oddziaływania telewizji na społeczeństwo. Niektóre badania dowodzą, że oglądanie telewizji służy wielu pożytecznym celom. Badania, które przeprowadził Messenger-Davies w 1989 r. ujawniły, że telewizja między innymi dostarcza dzieciom informacji, przyczyniając się do wprowadzenia w ich życie uporządkowanej struktury, pozwala dzielić zainteresowania z rodziną i przyjaciółmi, zapewnia rodzinne bycie razem, daje możliwość prowadzenia dyskusji i sporów. Telewizja dostarcza też dzieciom pomysłów do zabaw i pracy. Gunter i McAleer na podstawie swoich badań, przeprowadzonych w 1990 r. twierdzą, że telewizja może wywołać skutki pożądane społecznie poprzez programy edukacyjne, rozrywkowe i spektakle teatralne. Uważa się, że dobre programy informacyjne zapoznają dzieci z rozmaitymi ludźmi, miejscami i ideami, ułatwiają też dzieciom kontakt z rówieśnikami oglądającymi te same programy. Szczególnie podkreśla się jej rolę informacyjno-dydaktyczna i rozrywkową. Telewizja otwiera umysł dziecka na rozległe rejony doświadczeń, które inaczej byłyby nieosiągalne. Jej potencjał poszerzenia wiedzy jest praktycznie nieograniczony.
Odpowiedzialni twórcy programów telewizyjnych dokładają starań, aby ich produkcje spowodowały jak najmniej szkód, a przynosiły jak najwięcej pożytku. W 1968 r. rząd Stanów Zjednoczonych powołał do życia wytwórnię Children’s Television Workshop, której celem miała być produkcja programów telewizyjnych stymulujących rozwój intelektualny dzieci. Pierwsza produkcja CTW Ulica Sezamkowa, jest obecnie nadawana a w prawie siedemdziesięciu krajach świata. Również CBeebies, kanał BBC dla przedszkolaków jest kanałem publicznym służącym edukacji i rozrywce. Kanał ten stara się unikać kreskówek i szybkiego zmieniania się obrazów, zamiast tego oferuje łagodny ruch, język dostosowany do grupy wiekowej i prawdziwych prezenterów, zwracających się bezpośrednio do swoich młodych widzów.
Dzieci i młodzież również aktywnie korzystają z Internetu, gdyż sieć komputerowa jest dla nich idealnym narzędziem zaspokajającym tak naturalną w tym wieku potrzebę poznania świata i wzajemnego porozumiewania się. Prowadzone w Polsce badania CBOS wykazują, że Internet najczęściej wykorzystywany jest przez ludzi młodych – głównie do celów związanych z nauką i edukacją (87%), na drugim miejscu badani wymieniają walory rozrywkowe (85%), a na trzecim wskazują Internet jako medium służące do poszukiwania informacji na własne potrzeby (84%). Kolejne powody wykorzystania Internetu przez młodzież to: komunikacja z innymi ludźmi (83%), ściąganie pomocy naukowych (81%), bieżące wiadomości (60%), ściąganie darmowych programów (60%), zakupy (17%).

Nie ulega wątpliwości, że Internet posiada olbrzymie walory poznawcze i edukacyjne – jak deklaruje 94% młodych internautów, Internet jest dla nich źródłem informacji potrzebnych do szkoły. Indywidualny kontakt dziecka z komputerem podłączonym do Internetu stanowi obecnie znaczący element aktywności edukacyjnej polskich dzieci. Sieć internetowa stworzyła niezaprzeczalnie nowe szanse rozwoju, stając się narzędziem poznawania i uczenia się. Specyfika Internetu ze względu na jego techniczne możliwości pozwala wyróżnić niektóre sytuacje w kształceniu, w których korzystanie z Internetu staje się wręcz celowe i pomocne. Sieć jest dla uczniów źródłem poznania także pośrednio, gdyż w procesie kształcenia niektóre informacje nie muszą być zapamiętywane, a jedynie mają służyć pomocą jako przesłanki do interpretowania zdarzeń, tłumaczenia procesów, formułowania uogólnień, rozumienia relacji przyczynowo-skutkowych. Internet może też być partnerem dialogu w sytuacjach, gdy trzeba ujawnić indywidualne i niezależne sądy, wartości, oceny. Atrakcyjność techniczna, a nawet tajemniczość Internetu wywołuje zainteresowanie oraz pozytywną motywację do nauki, i pracy. Sieć może być zatem doskonałym uzupełnieniem lub poszerzeniem szkolnej wiedzy. Możliwości samokształcenia czy uczenia innych, jakie stworzył druk, radio czy telewizja, są nieporównywalne z możliwościami, jakie daje Internet.
Do głównych zalet nowej technologii można zaliczyć ciągle zmieniającą się postać informacji oraz sposób korzystania ze gromadzonych w sieci danych. Zaletą Internetu jest niewątpliwie zerwanie z encyklopedyzmem, zastąpionym budowaniem struktur poznawczych. Następny walor to interaktywność. Użytkownicy sieci nie tylko sięgają po czyjeś informacje, ale mogą również sami je tworzyć i udostępniać innym. I wreszcie globalność – nieważne jest gdzie znajduje się informacja, za pośrednictwem Internetu użytkownik korzysta z danych zapisanych na różnych komputerach w różnych częściach świata. Internet jest więc gigantycznym magazynem źródłowych informacji i analiz, a także bazą danych o niewyobrażalnym wprost zasięgu, zawierającą nie tylko książki i dokumenty, ale również dane naukowe, przepisy, reklamy, notatki ze spotkań, nagrania audio i wideo, zapisy interaktywnych konwersacji. Dzięki swoim cechom Internet stanowi cenne techniczne medium w procesie kształcenia na odległość, jak również narzędzie wspierające proces kształcenia w szkole. Podkreśla się także znaczenie Internetu dla osób niepełnosprawnych, które nie mogą uczestniczyć we zajęciach szkolnych.
Edukacja dzięki Internetowi uzyskała nowy wymiar. Internet, podobnie jak inne media stał się dla dziecka bogatym źródłem poznawania świata i zdobywania nowych doświadczeń, i przeżyć – źródłem rozwoju osobowości. Dostrzega się również istotną rolę Internetu w edukacji nieszkolnej, edukacji globalnej, edukacji międzykulturowej, edukacji do wolności, edukacji dla demokracji, edukacji dla pokoju. Internet może prowadzić do rozwoju myślenia, wyobraźni, koncentracji uwagi, sprawności manualnej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, wzbogacać zasób wiedzy, wzmacniać w młodym człowieku poczucie własnej wartości. Zaletą Internetu jest niewątpliwie łatwość, z jaką umożliwia on komunikację. W sieci można znaleźć prawie każdą informację, porozumiewać się z milionami ludzi na całym świecie oraz odszukać osoby o zbliżonych poglądach lub zainteresowaniach. W wielu specjalistycznych bazach danych zebrano informacje interesujące zarówno uczniów jak i nauczycieli.
Komputer podłączony do sieci Internet jest dziś w stanie zastąpić wszystkie występujące dotychczas odrębnie media informacyjne, stanowi więc ważną pomoc dydaktyczną w nauczaniu tradycyjnym, w nauczaniu indywidualnym i nauczaniu na odległość. Wartość edukacyjna Internetu nie podlega dyskusji. Nauczyciele wykorzystujący komputery w nauczaniu wskazują na wysoki poziom efektywności (77, 9%) w procesie kształcenia w porównaniu z przekazem werbalnym. Zdaniem psychologów zajmujących się problematyką uczenia się i nauczania, najbardziej korzystną w edukacji jest taka sytuacja, gdy percepcja odbywa się przy udziale wielu receptorów. Taką możliwość dają nowoczesne media, do których zalicza się Internet. Media dzięki równoczesnemu oddziaływaniu na zmysły wzroku i słuchu dokładnie odzwierciedlają rzeczywistość, a siła ich oddziaływania jest większa niż innych środków dydaktycznych.
Technologia informacyjna, ze względu na swoja specyfikę wręcz wymusza aktywność poznawczą odbiorcy. Niezależnie od przyjętej strategii kształcenia, komputer i Internet istotnie wspomagają proces edukacji. Internet oddziałując na wiele zmysłów, pozwala nauczycielowi nie tylko przekroczyć granice werbalizmu, ale także zaangażować uczniów emocjonalnie, przez kojarzenie wartości poznawczych z estetycznymi. Jako wszechstronny środek dydaktyczny łączy w sobie cechy wielu tradycyjnych urządzeń, służących zapisowi, prezentacji, przetwarzaniu i przesyłaniu informacji, wspiera więc nauczyciela w stosowaniu zasady bogactwa środków i form organizacyjnych nauczania. Jako środek interakcyjny Internet pozwala posługiwać się programami uwzględniającymi zróżnicowanie indywidualne użytkowników. Internet jest więc przydatnym środkiem dydaktycznym,
Internet może również wspomagać edukację indywidualną tych uczniów, którzy chcą zrealizować swoje zainteresowania i pomysły w zaciszu domowym. Internetowa oferta edukacyjna dla odbiorcy indywidualnego jest bardzo różnorodna i powszechnie dostępna. Bogactwo stron www – to także dostęp do internetowych wyszukiwarek, encyklopedii, katalogów, słowników, transmisji ważnych wydarzeń, tematycznych baz danych, roczników e-czasopism i zasobów bibliotek.

W. Strykowski, Podstawy teoretyczne kształcenia i wychowania w zreformowanej szkole. Edukacja Medialna 1994, nr 4.
B. Siemieniecki, Komputer narzędziem poznawczym. Edukacja 1996, Nr 1.
W. Jakubowski, Edukacja i kultura popularna. Kraków 2001.
B. Siemieniecki (red.), Pedagogika medialna. Podręcznik akademicki. T. 1, Warszawa 2007.
S. Juszczyk, Komunikacja dzieci i młodzieży w przestrzeni wirtualnej. Kwartalnik Pedagogiczny 2009 nr 4.
M. M. Tytko, Media w wychowaniu. Wychowawca 2008 nr 12.

Artykuł powstał dzięki portalowi Konsolidacja Chwilówek